OTİSTİK ÖZELLİKLER GÖSTEREN ÇOCUKLARA YÖNELİK ETKİNLİK ÇİZELGELERİ PLANLAMA
Otistik özellikler
gösteren çocukların eğitimine ilişkin çok çeşitli uygulamalar vardır ve bu
uygulamalar farklı şekillerde gruplanabilmektedir. Bu uygulamalar arasında;
Etkinlik Çizelgeleri (Activity Schedules), Otizm ve İlişkili İletişim
Bozukluklarının Eğitimi ve Sağaltımı adını taşıyan program (Treatment and
Education of Autistic and Related Communication Handicapped Children-TEACCH) ve
Resim Değiş-Tokuşuna Dayalı İletişim Sistemi (The Picture Exchange
Communication System-PECS) gibi uygulamalar yer almaktadır. Söz konusu
uygulamalar incelendiklerinde, kullandıkları eğitim/sağaltım yöntemleri
bakımından birbirlerinden farklılaştıkları görülmektedir (Kircaali-İftar,
2003). Bu farklılıklarla birlikte, uygulamaların kullandıkları eğitim/sağaltım
yöntemleri arasında, görsel destek sistemlerinin (örn, sosyal öyküler, görsel
çizelgeler ve bitirme kutuları vb.), önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir (Lord ve McGee, 2001; Scheurenman ve Webber, 2002).
Otistik özellikler
gösteren çocukların eğitimlerinde kullanılan eğitim ve/veya sağaltım
yöntemlerinin bilimsel dayanaklı uygulamalar olması yönünde pek çok görüş
bulunmaktadır (Kircaali-İftar, 2003; Odom, Brown, Frey, Karasu, Smith-Canter ve
Starin, 2003; Simpson, 2005).
Otizmde bilimsel
dayanaklı uygulama kategorileri dört başlık altında toplanabilmektedir. Bunlar;
(a) problem davranışlarla başa çıkma, (b) iletişim becerisi kazandırma, (c)
gelişimsel akademik beceri öğretme ve (d) bağımsızlık kazandırmadır
(Kircaali-Iftar, 2005). Her bir kategori içerisinde bilimsel dayanaklı uygulama
olarak kabul gören yöntem/teknikler yer almaktadır. Örneğin, problem
davranışlarla başa çıkma yöntemleri arasında, uygulamalı davranış analizi,
gelişimsel ya da akademik becerilerin öğretilmesi kategorisinde ayrık
denemelerle öğretim, yanlışsız öğretim ve video ile model olma; bağımsızlık
kazandırma kategorisinde ise söyle-yap uyumu ve etkinlik çizelgeleri bilimsel
dayanaklı uygulamalar olarak sayılabilmektedir.
Etkinlik Çizelgeleri
(Activity Schedules)
Otistik özellikler gösteren çocuklar, yaşadıkları sorunlar nedeniyle
kendi yaşam sorumluluklarını almada ve gereksinimlerini karşılamada güçlük
çekmektedirler. Çoğu zaman başka bir bireyin desteğine gereksinim duyabilmekte
ve kendisiyle ilgili konularda başkalarının yaptığı seçimlerle yaşamlarına
devam edebilmektedirler. Bu durum otistik özellikler gösteren çocukların
bağımsız yaşamalarını engellemenin yanı sıra yaşam kalitelerini de olumsuz
yönde etkilemektedir (McClannahan ve Krantz, 1999). Ayrıca bu durum zaman zaman
davranış problemlerinin ve öfke nöbetlerininortaya çıkmasına da neden
olabilmektedir. Aynı zamanda otistik özellikler gösteren çocuklar edindikleri
becerileri, bir ön uyaran ya da ipucu olmaksızın kendiliklerinden başlatma,
sürdürme ya da sonuçlandırmada da belirgin yetersizlikler göstermektedirler.
Tüm bu yetersizlikleri gidermeye yönelik olarak, ABD’de Princeton Çocuk
GelişimiEnstitüsünde (Princeton Child Development Institute- PCDI) Lynn
McClannahan ve Patricia Krantz tarafından geliştirilmiş bir uygulama olan
etkinlik çizelgeleri, 1986 yılında başlayan ve 10 yılı aşkın bir süre ile devam
eden araştırmalar sonucunda geliştirilmiştir (Kircaali-Iftar, 2007; McClannahan
ve Krantz, 1999).
McClannahan ve Krantz (1999),
etkinlik çizelgelerini, “bireyin etkinlik zincirini yerinegetirmesi için
ipucu/uyaran olan kelimeler ya da resimler seti” olarak tanımlamışlardır.
Fotoğraflı ya da yazılı olarak
hazırlanabilen etkinlik çizelgelerinde yer alan fotoğraflar ya da sözcükler
çeşitli biçimlerde (örn., klasör içinde ya da kontrol listesi üzerinde)
sunulabilmektedir. Fotoğraflar ya da sözcükler bireyi beceriyi yapmaya,
etkinliğe katılmaya ya da pekiştireç kazandırmaya yönlendirmektedir. Bireyin
özeliklerine bağlı olarak hazırlanan etkinlik çizelgeleri çok detaylı
(becerinin her bir basamağının parçalara ayrılması biçiminde) olabileceği gibi,
çok genel de (etkinlik ya da beceriye başlaması için çocuğa ipucu olarak, bir
sembol ya da resim sunma biçiminde) olabilmektedir (McClannahan ve Krantz,
1999).
Etkinlik çizelgelerinin amacı, çocukların
toplumsal ve günlük yasam becerilerini kazanmalarını sağlamanın yanı sıra,
öğretmenlerinin ve anne-babalarının yardımı ve doğrudan ipucu, hatırlatmaları
olmaksızın etkinlikleri ve becerileri gerçekleştirmelerini sağlamaktır. Aynı
zamanda etkinlik çizelgeleri çocukların; (a) etkinlikler arasında bağımsız
geçiş yapabilmelerini, (b) seçim yapabilmelerini, (c) etkinlikleri sıraya
dizebilmelerini, (d) bu sıraya uymalarını ve (e) toplumsal ve günlük yaşam
becerilerini kazanmalarını da sağlamaktadır. Etkinlik çizelgelerini takip
etmeyi öğrenme, otistik
özellikler gösteren çocukların çizelgede
yer alan becerileri, yetişkin yardımı ve ipucu olmadan yapabilmelerini
sağlamanın yani sıra, otistik özellikler gösteren çocukların sorun yaşadığı
alanlardan biri olan, etkinlikler arası geçişlerde yaşanan güçlükleri ve ortaya
çıkan sorunları da (örn; öfke nöbetleri) azaltmaktadır. Etkinlik çizelgeleri
aynı zamanda, öğrencilerin sembolik oyun öğrenme ve oyunlarıyla ilgili sohbet
etme becerisini kazandırmak için fırsatlar sunar.
Etkinlik çizelgeleri eğitim modeli
Uygulamalı Davranış Analizi ilkelerine dayalıdır. Kullanılan öğretim
yaklaşımları şunlardır:
*Fotoğraflı ve yazılı etkinlik çizelgeleri
(activity schedules),
*Replik silikleştirmeyle öğretim(scripts
and script fading),
*Ayrık denemelerle öğretim (discrete–trial
training),
*Fırsat öğretimi(incidental teaching),
*Gözleyerek öğrenme (observational
learning),
*Videodan model olma(video modeling),
*Akran öğretimi (peer tutoring),
*Uyarana ve davranışa şekil verme
(stimulusand behavior shaping),
* Uyaran uyarlamalarıyla öğretim (stimulus
fading and superimposition).
Etkinlik Çizelgelerinin Öğretimi İçin Gerekli Önkoşul Beceriler
Etkinlik çizelgelerinin
kullanımını öğrenebilmek için çocukların bazı önkoşul ve
kolaylaştırıcı becerilere sahip olması
gerekmektedir. Bunlar
(1) Resim ile zemini ayırt etme: Otistik özellikler
gösteren çocukların fotoğraflı etkinlik çizelgelerini
izleyebilmeleri için sahip olmaları
gereken becerilerden biridir. Çocukların, bir zemin
üzerine yerleştirilmiş olan resim ya da
fotoğrafa dikkatlerini vermeleri istendiğinde
zemine değil resme dikkat yöneltme
becerisine sahip olmasıdır.
(2) Aynı/benzernesneleri
esleme: Çocukların kendilerine gösterilen bir nesnenin esini
farklı nesneler(üç farklı nesne) arasından gösterme becerisine sahip olmasıdır.
(3) Resim-nesne eşleme: Çocukların, resmi
gösterilen nesneyi gerçek nesneler arasından göstermebecerisine sahip
olmasıdır.
(4)Elle yapılan yönlendirmeleri (fiziksel
yardımı) kabul etme: Çocukların kendilerine yapılacak olan
fiziksel yönlendirmelere izin vermesiolarak tanımlanabilmektedir. Çocuklara
etkinlik çizelgesini izlemeyi öğretme sürecine başlangıçta ortaya çıkabilecek
hataları önlemek amacıyla elle yönlendirme ve tam fiziksel yardım kullanılarak
başlanmaktadır. Daha sonraki aşamalarda öğretimde ilerleme sağlandıkça
yönlendirmeler aşamalı olarak azaltılmaktadır.
